Trong những năm gần đây, nhận thức ngày càng tăng về truy xuất nguồn gốc, việc vi phạm nhân quyền trong ngành và các tác động đến môi trường đã nâng cao giá trị, mở rộng phạm vi những gì chúng ta cần biết về thủy sản để gọi là thủy sản “bền vững”, cụ thể là ai đã đánh bắt, bằng cách nào, từ đâu và liệu nó là hợp pháp. Và để trả lời được câu hỏi này thì và chỉ có công nghệ mới giúp các nhà sản xuất đi được xa và nhanh trên con đường minh bạch chuỗi cung ứng các sản phẩm.
Các công ty thủy sản trên khắp thế giới đang đầu tư vào công nghệ truy xuất nguồn gốc để cải thiện tính minh bạch dọc theo chuỗi cung ứng. Ảnh: Fishcoin
Do đặc thù xa xôi ngoài biển của việc đánh bắt cá và chuỗi cung ứng ngày càng phức tạp, trải dài trên nhiều quốc gia, liên quan đến hàng trăm giao dịch và hàng chục công ty đã khiến ngành thủy sản trở thành một trong những ngành công nghiệp không rõ ràng nhất trên thế giới. Khoảng 30% hải sản đánh bắt không được báo cáo, không được kiểm soát, đánh bắt bất hợp pháp (IUU). Hải sản đánh bắt bất hợp pháp thường liên quan đến việc lạm dụng lao động trên các tàu đánh cá. Trong khi đó, một nghiên cứu chỉ ra rằng cứ ba con cá thì lại có một con có thể bị ghi sai nhãn.
Ông Nianjun Shen, nhà phân tích nghề cá tại Tổ chức Nông lương Liên hợp quốc (FAO), cho biết: “Nhu cầu ngày càng tăng về tính minh bạch toàn chuỗi đã chuyển cơ sở lý luận từ việc cần làm sang cách thức thực hiện”.
Bước tiến lớn đầu tiên theo hướng này xuất hiện cách đây khoảng 10 – 15 năm trước với sự chuyển đổi rộng rãi từ hồ sơ đánh bắt chủ yếu dựa trên giấy sang các sơ đồ tài liệu đánh bắt điện tử. Những công cụ này hiện được bổ sung bởi các công cụ kỹ thuật số khác, nhiều công cụ tập trung vào cái gọi là “những dặm đầu tiên” khi cá vừa được đánh bắt trên biển. Đó là nơi có thể thu thập dữ liệu truy xuất nguồn gốc quan trọng – ai, cái gì, ở đâu và như thế nào đối với thủy sản. Nhưng nó cũng thường khó thu thập nhất.
“Quá trình truy xuất nguồn gốc đã được tập trung vào giai đoạn khi cá cập cảng nhưng việc đánh bắt bất hợp pháp thì lại xảy ra trên đại dương rộng lớn”, ông Duncan Copeland, đồng sáng lập của Trygg Mat Tracking (TMT), một tổ chức phi lợi nhuận có trụ sở tại Na Uy, giải thích.
Hàng tấn cá ngừ được kéo lên boong của một tàu đánh cá bằng lưới vây ở Tây Thái Bình Dương. Nhận thức ngày càng cao về các tác động xã hội và môi trường của ngành thủy sản đã dẫn đến nhu cầu ngày càng tăng về tính minh bạch đầy đủ dọc theo chuỗi cung ứng. Ảnh: Alex Hofford/Greenpeace
Cộng tác với tổ chức phi lợi nhuận Global Fishing Watch, lập bản đồ vị trí thời gian thực của các đội tàu đánh cá thương mại, TMT hoạt động để kết hợp nhiều luồng dữ liệu về tàu – vị trí, quyền sở hữu, các vi phạm trong quá khứ – để xây dựng giao diện kỹ thuật số mà các quốc gia có thể sử dụng để theo dõi các hoạt động đánh bắt bất hợp pháp ngoài khơi của họ và giúp thực thi luật pháp. Ông Copeland cho biết mục đích là “tập hợp tất cả các nguồn dữ liệu khác nhau đó lại với nhau để cố gắng và cung cấp cái nhìn tổng quan nhất có thể về các đội tàu đánh cá công nghiệp toàn cầu”.
Nói cách khác, công nghệ đang cho phép kết nối mắt xích đầu tiên quan trọng của chuỗi cung ứng một cách chặt chẽ hơn bao giờ hết. Giáo sư luật môi trườngAnnie Brett tại Đại học Florida, người nghiên cứu các công nghệ mới nổi trong việc quản lý đại dương, cho biết: “Công nghệ đã thay đổi những gì chúng ta mong đợi từ tính minh bạch và khả năng truy xuất nguồn gốc. Ví dụ, công nghệ của Global Fishing Watch không mang tính đột phá nhưng nó đã thay đổi hoàn toàn quy chuẩn. Bây giờ chúng ta thực sự có thể nhìn thấy những chiếc thuyền đánh cá đang ở đâu trên thế giới”.
Cùng lúc đó, giám sát điện tử (EM) đang đưa hoạt động giám sát trực tiếp lên các tàu đánh cá. Camera EM có thể thay thế các quan sát viên nghề cá để theo dõi liên tục các hoạt động của tàu, ghi lại các hoạt động đánh bắt, chuyển tải các bất hợp pháp tiềm ẩn hoặc lạm dụng lao động. Camera vừa có thể hoạt động như một biện pháp ngăn chặn, vừa cung cấp một bản ghi chính xác về các hoạt động đánh bắt. EM hiện đã được lắp đặt trên khoảng 1.000 tàu trên toàn thế giới và nó đang được các công ty lớn quan tâm. Ông Darian McBain, cựu giám đốc phụ trách các vấn đề doanh nghiệp và bền vững của Tập đoàn Thai Union, một trong những nhà chế biến thủy sản lớn nhất thế giới, cho biết Công ty đã có kế hoạch lắp đặt công nghệ này cho tất cả các nhà cung cấp cá ngừ của mình vào năm 2025. Sau thời gian đó, Thai Union sẽ không lấy nguồn từ một tàu nào nếu không có EM.
Tuy nhiên, hầu hết các đội tàu đánh cá không được hỗ trợ bởi các công ty đang thúc đẩy họ hướng tới sự bền vững. Để nhập khẩu đến các quốc gia yêu cầu thông tin truy xuất nguồn gốc cơ bản, ví dụ như Mỹ, người đánh cá thường phải thu thập dữ liệu bằng chi phí cá nhân. “Đó là một mô hình kinh doanh hoàn toàn khủng khiếp, bởi vì nhiều người không đủ khả năng chi trả cho công nghệ truy xuất nguồn gốc, và tại sao họ phải làm vậy?”, ông Alastair Smart, đồng sáng lập của Eachmile Technologies bức xúc.
Công ty đang phát triển một công cụ miễn phí có tên Fishcoin, hướng vào các hệ thống truy xuất nguồn gốc. Được xây dựng trên nền tảng blockchain, Fishcoin sẽ cho phép người mua mua trực tiếp từ những người đánh cá tại các quốc gia như Việt Nam và Indonesia. Những người đánh cá có thể tính phí bảo hiểm để cung cấp dữ liệu truy xuất nguồn gốc về hoạt động đánh bắt của họ, được trả bằng mã thông báo thông qua blockchain. Ông Alistair Douglas, cũng là đồng sáng lập của Eachmile Technologies, cho biết: “Các quốc gia phát triển thưởng cho các quốc gia đang phát triển chia sẻ dữ liệu và điều này giúp chứng minh rằng thủy sản đó là hợp pháp, được báo cáo và quy định”. Ông tin rằng cách tiếp cận này có thể giúp xây dựng bộ nhớ lưu trữ dữ liệu truy xuất nguồn gốc từ nghề cá trong bước đi quan trọng đầu tiên.
Một camera giám sát được lắp đặt trên một tàu đánh cá của Đức để theo dõi các hoạt động trên. Giám sát điện tử có thể giúp ngăn chặn đánh bắt bất hợp pháp và lạm dụng lao động. Ảnh: Alamy
Thông qua công nghệ blockchain, các công ty như Fishcoin sẽ có quà cho những người chia sẻ thông tin truy xuất nguồn gốc với người mua. Ảnh: Fishcoin
Công nghệ blockchain cũng có thể giúp minh bạch quá trình mua bán phức tạp của chuỗi cung ứng. Bà Marah Hardt, Giám đốc khám phá của Future of Fish, một tổ chức phi lợi nhuận mang lại sự đổi mới cho nghề cá quy mô nhỏ, cho biết: “Đối với hải sản, phần giao dịch sau khi cập cảng rất lộn xộn, có thể có 8 – 9 giao dịch giữa các nhà sản xuất. Các nhà vận chuyển, chế biến thủy sản và các công ty đóng gói có thể thu thập thông tin truy xuất nguồn gốc từ bất kỳ ai giao dịch với mình nhưng thông tin đó thường bị chặn lại ở mỗi bước, tạo ra cái mà bà Maggie Lee của WWF gọi là “một chuỗi lưu ký thông tin bị mất”. Khôi phục trình tự đó là rất quan trọng để truy xuất nguồn gốc toàn chuỗi.
Trong khi đó, các công cụ khác cũng đang len lỏi vào các quá trình trong chuỗi cung ứng để giải quyết vấn đề minh bạch. Truy tìm DNA để xác định ghi sai loài là một ví dụ điển hình. Ông Dane Chauvel, đồng sáng lập của nhà cung cấp Organic Ocean Seafood của Canada, chuyên nhập khẩu hải sản cao cấp từ các nước như Nhật Bản, Mexico và Peru, cho biết: “DNA là không thể chối cãi. Organic Ocean là người đầu tiên áp dụng phương pháp truy tìm DNA vào năm 2008”. Hiện nay, ông Chauvel làm việc với các nhà nghiên cứu, những người kiểm tra DNA độc lập. Nếu một sản phẩm bị ghi sai nhãn, ông có thể nhanh chóng chất vấn các nhà cung cấp của mình. Trong khi đó, kết quả của các bài kiểm tra tại chỗ được chia sẻ trực tuyến một cách minh bạch. Việc truy tìm DNA hiện đang phát triển để trở nên nhanh chóng và di động hơn.
Một nhân viên của Organic Ocean Seafood lấy mẫu từ fillet cá để gửi đi phân tích ADN. Việc phân tích sẽ xác định xem cá có bị dán nhãn sai hay không, thúc đẩy sự minh bạch của chuỗi cung ứng. (Ảnh: Emily De Sousa)
Theo một báo cáo năm 2020 của FAO, blockchain không nên được coi là một viên đạn bạc. Đánh giá đó cho thấy công nghệ này có nhiều hứa hẹn, nhưng sự tiếp thu vẫn còn tương đối chậm và chủ yếu do các tổ chức phi chính phủ và các sáng kiến của khu vực tư nhân dẫn đầu. Cho đến nay, điều đó chỉ giới hạn việc sử dụng trong các phần cụ thể của chuỗi giá trị và do đó, năng lực của công nghệ blockchain để làm việc trên toàn bộ chuỗi cung ứng phức tạp, đa tác nhân vẫn chưa được kiểm tra.
Ông Alastair Smart tin rằng liên tục đổi mới mới là điều cần thiết để giải quyết thách thức nhiều mặt về khả năng truy xuất nguồn gốc. Còn bà Hardt thì cho biết: “Chúng tôi phải sử dụng công nghệ để đẩy nhanh sự thay đổi tích cực này. Công nghệ truy xuất nguồn gốc chắc chắn đang thu hút nhiều đầu tư. Rất nhiều nguồn lực tài chính và chuyên môn đã được tập trung vào công nghệ này”.
Nhưng sự gia tăng của công nghệ này cũng có một hạn chế quan trọng là bất kể nó thu thập bao nhiêu dữ liệu cho mục đích truy xuất nguồn gốc, thì dữ liệu này cũng cần phải được lên kế hoạch xử lý. Truy xuất nguồn gốc toàn chuỗi sẽ đòi hỏi nhiều hơn là công nghệ mới như sự thay đổi văn hóa trong ngành và quan trọng hơn là chia sẻ thông tin trung thực.
Thông tin công ty
